પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ એક એવો મહામંગળકારી અવસર છે જે જીવને પામરથી પરમાત્મા અથવા સંસારીથી સિદ્ધ બનવાની પ્રેરણા આપે છે. વાસ્તવમાં પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠાના બે પ્રકાર છે – એક નિશ્ચય પંચકલ્યાણક અને બીજું વ્યવહાર પંચકલ્યાણક. પાષાણ અથવા ધાતુની પ્રતિમામાં જિનેન્દ્ર ભગવાનની સ્થાપના કરવી તેને વ્યવહાર પંચકલ્યાણક કહે છે. પણ ખરેખર તો પોતાના નિજ આત્મામાં ભગવાન આત્માની સ્થાપના કરવી તેને નિશ્ચય પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ કહે છે. મનુષ્ય જીવનનાં દરેક અનુષ્ઠાનનું એકમાત્ર પ્રયોજન હોય તો તે પોતાના ભગવાન આત્માનો સાચો નિર્ણય અર્થાત સમ્યગ્દર્શન, તેનું સાચું જ્ઞાન અર્થાત સમ્યગ્જ્ઞાન અને તેમાં સાચી લીનતા એટલે કે સમ્યકચારિત્ર એ જ છે. તેની સાથે, વ્યવહાર જીવનમાં શ્રાવક ષટ્‍ આવશ્યકનું પાલન કરે છે – દેવપૂજા, ગુરુ ઉપાસના, સ્વાધ્યાય, સંયમ, તપ અને દાન. માટે જિનેન્દ્ર ભગવાનના દર્શન પૂજન શ્રાવકોને સરળતાથી થઈ શકે તે માટે વ્યવહાર પંચકલ્યાણક કરવામાં આવે છે.

પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા દરમ્યાન જેટલા પણ પ્રસંગો ઉજવવામાં આવે છે તે ચારેય અનુયોગોનું પ્રતીક છે, જેમાં છેવટે તો વીતરાગતા જ ઝલકે છે. જેવી રીતે તીર્થંકર ભગવાનના પાંચ કલ્યાણક પ્રથમાનુયોગનું પ્રતીક છે. મેરુ પર્વત તથા સમવસરણ આદિનું વર્ણન તે કરણાનુયોગનો વિષય છે. મુનિરાજની સાધના-આરાધના, આહારદાન આદિ પ્રસંગો તે ચરણાનુયોગનો વિષય છે તથા પંચકલ્યાણક દરમ્યાન આત્મ ઉત્થાનની જે ભાવના દરેક પ્રસંગ દ્વારા પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે તે દ્રવ્યાનુયોગનું ઉત્કૃષ્ટ નિમિત્ત છે. આ દરેકે દરેક પ્રસંગનાં માધ્યમથી આવનાર મુમુક્ષુઓના હૃદયમાં વીતરાગતાનું સિંચન થાય છે. જે પ્રાથમિક ભૂમિકાવાળા જીવો છે તેઓ બાળ તીર્થંકરની જાહોજલાલી તથા કેવળી પરમાત્માના પુણ્યના ઉદય આદિ જોઈને વીતરાગ ધર્મમાં જોડાવા પ્રેરિત થાય છે. અને જે સ્વાધ્યાયી તથા સમ્યકત્વ સન્મુખ જીવો છે તેઓ વૈરાગ્ય પોષક પ્રસંગો જેવી રીતે મુનિરાજની દીક્ષા તથા તેમની સાધના, તથા વૈરાગ્યપૂર્ણ પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીના પ્રવચનો તથા માતાજીની તત્ત્વચર્ચાઓના માધ્યમથી પોતાના તત્ત્વ નિર્ણયની છણાવટ કરે છે. કોઈપણ ધાર્મિક અનુષ્ઠાનમાં પરિણામોની વિશુદ્ધિનું વધવું એ તો એક સહજ ફળ છે જ પણ જો આ વિશુદ્ધિના સમયે કોઈ જીવ પોતાના નિજ ભગવાન આત્માની ઊંડી રુચિથી ‘હું આત્મા છું’ એવો દ્રઢ નિશ્ચય કરી લે તો તેમને પોતાનો આત્મા પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠાનો ચાહે કોઈ પણ પ્રસંગ હોય જેમકે પંચ પરમેષ્ઠી વિધાન, યાગમંડળ વિધાન અથવા જિનેન્દ્ર ભગવાનના પંચકલ્યાણક પૂજા હોય, ઇન્દ્રસભા – રાજ્યસભાની ચર્ચાઓ હોય અથવા ઊંડા તાત્ત્વિક વૈરાગ્યપૂર્ણ સાંસ્કૃતિક નાટકો હોય – આ દરેક પ્રસંગના માધ્યમથી જીવોને સાચું તત્ત્વ જ પીરસવામાં આવે છે અને જે જીવ આ તત્ત્વના ઊંડાણને સ્પર્શ કરીને પોતાના નિજ આત્માને પ્રાપ્ત કરી લે છે તો તેમને પંચકલ્યાણકના દરેકે દરેક પ્રસંગ સમ્યગ્દર્શનનું નિમિત્ત છે. જેવી રીતે જિનેન્દ્ર ભગવાનના સમવસરણમાં દર્શન થવા અને દિવ્યધ્વનિનો લાભ મળવો, અથવા તો કોઈ ભાવલિંગી મુનિ સંતના દર્શન અને બોધનો લાભ મળવો એ મનુષ્ય જીવનનો એક અમૂલ્ય લહાવો છે. આવા પ્રસંગ દરમ્યાન બહુભાગ જીવોને તો વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થઈ મુનિ – દીક્ષા ગ્રહણ કરવાનો પ્રસંગ બને છે. અથવા ઘણાને આ અપૂર્વ દેશના સાંભળીને પાંચ લબ્ધિપૂર્વક સમ્યગ્દર્શનનું કારણ બને છે. તેવી જ રીતે પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ એ ફક્ત એક રંગ-રાગનો અથવા પરિણામોને વિશુદ્ધ કરવાનો પ્રસંગ નથી, પણ આ પ્રસંગના નિમિત્તે દરેક મુમુક્ષુના હૃદયમાં એવી એક અજોડ વૈરાગ્યની છાપ પડે છે કે જે તેમનું જીવન બદલવામાં એક સક્ષમ સાધન બને છે. એક ભવ્ય પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ ઉજવ્યા પછી ઘણા ખરા મુમુક્ષુઓનાં જીવનમાં વૈરાગ્ય રસની એવી ધારા વહી પડે છે કે તે પોતાના આત્મકલ્યાણની ભાવનાને સાર્થક કરવા માટે કમર કસીને સ્વાધ્યાય અને તત્ત્વચિંતનમાં જોડાય છે. પ્રાથમિક ભૂમિકાના જીવો કે જેમણે ક્યારેય જિનેન્દ્ર ભગવાનનું તત્ત્વ પણ ન સાંભળ્યું હોય તેઓ પણ ધર્મના માર્ગ પર આરૂઢ થાય છે. આ રીતે પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ આત્મભાવનાની અભિવૃદ્ધિનું એક સર્વોત્‍કૃષ્ટ નિમિત્ત કારણ છે.

જે પ્રાથમિક ભૂમિકાવાળા જીવો છે તેઓ બાળ તીર્થંકરની જાહોજલાલી તથા કેવળી પરમાત્માના પુણ્યના ઉદય આદિ જોઈને વીતરાગ ધર્મમાં જોડાવા પ્રેરિત થાય છે. અને જે સ્વાધ્યાયી તથા સમ્યકત્વ સન્મુખ જીવો છે તેઓ વૈરાગ્ય પોષક પ્રસંગો જેવી રીતે મુનિરાજની દીક્ષા તથા તેમની સાધના, તથા વૈરાગ્યપૂર્ણ પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીના પ્રવચનો તથા માતાજીની તત્ત્વચર્ચાઓના માધ્યમથી પોતાના તત્ત્વ નિર્ણયની છણાવટ કરે છે.

કોઈપણ ધાર્મિક અનુષ્ઠાનમાં પરિણામોની વિશુદ્ધિનું વધવું એ તો એક સહજ ફળ છે જ પણ જો આ વિશુદ્ધિના સમયે કોઈ જીવ પોતાના નિજ ભગવાન આત્માની ઊંડી રુચિથી ‘હું આત્મા છું’ એવો દ્રઢ નિશ્ચય કરી લે તો તેમને પોતાનો આત્મા પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠાનો ચાહે કોઈ પણ પ્રસંગ હોય જેમકે પંચ પરમેષ્ઠી વિધાન, યાગમંડળ વિધાન અથવા જિનેન્દ્ર ભગવાનના પંચકલ્યાણક પૂજા હોય, ઇન્દ્રસભા – રાજ્યસભાની ચર્ચાઓ હોય અથવા ઊંડા તાત્ત્વિક વૈરાગ્યપૂર્ણ સાંસ્કૃતિક નાટકો હોય – આ દરેક પ્રસંગના માધ્યમથી જીવોને સાચું તત્ત્વ જ પીરસવામાં આવે છે અને જે જીવ આ તત્ત્વના ઊંડાણને સ્પર્શ કરીને પોતાના નિજ આત્માને પ્રાપ્ત કરી લે છે તો તેમને પંચકલ્યાણકના દરેકે દરેક પ્રસંગ સમ્યગ્દર્શનનું નિમિત્ત છે.

જેવી રીતે જિનેન્દ્ર ભગવાનના સમવસરણમાં દર્શન થવા અને દિવ્યધ્વનિનો લાભ મળવો, અથવા તો કોઈ ભાવલિંગી મુનિ સંતના દર્શન અને બોધનો લાભ મળવો એ મનુષ્ય જીવનનો એક અમૂલ્ય લહાવો છે. આવા પ્રસંગ દરમ્યાન બહુભાગ જીવોને તો વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થઈ મુનિ – દીક્ષા ગ્રહણ કરવાનો પ્રસંગ બને છે. અથવા ઘણાને આ અપૂર્વ દેશના સાંભળીને પાંચ લબ્ધિપૂર્વક સમ્યગ્દર્શનનું કારણ બને છે. તેવી જ રીતે પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ એ ફક્ત એક રંગ-રાગનો અથવા પરિણામોને વિશુદ્ધ કરવાનો પ્રસંગ નથી, પણ આ પ્રસંગના નિમિત્તે દરેક મુમુક્ષુના હૃદયમાં એવી એક અજોડ વૈરાગ્યની છાપ પડે છે કે જે તેમનું જીવન બદલવામાં એક સક્ષમ સાધન બને છે. એક ભવ્ય પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ ઉજવ્યા પછી ઘણા ખરા મુમુક્ષુઓનાં જીવનમાં વૈરાગ્ય રસની એવી ધારા વહી પડે છે કે તે પોતાના આત્મકલ્યાણની ભાવનાને સાર્થક કરવા માટે કમર કસીને સ્વાધ્યાય અને તત્ત્વચિંતનમાં જોડાય છે. પ્રાથમિક ભૂમિકાના જીવો કે જેમણે ક્યારેય જિનેન્દ્ર ભગવાનનું તત્ત્વ પણ ન સાંભળ્યું હોય તેઓ પણ ધર્મના માર્ગ પર આરૂઢ થાય છે. આ રીતે પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ આત્મભાવનાની અભિવૃદ્ધિનું એક સર્વોત્કૃષ્ટ નિમિત્ત કારણ છે.